Kustaw Bessems: journalist & auteur van StuurloosDe overheid neemt te veel ondoordachte, overhaaste reuzenstappen waardoor later herstel nodig is. In plaats daarvan wil je grote doelen bereiken, maar pas na ze uit alle invalshoeken te bekijken en in kleine stappen, onderweg lerend van de praktijk. Een ontwerpende aanpak kan daarbij helpen.
Hoe kan de overheid sturen zonder de samenleving uit het oog te verliezen?
In een tijd waarin maatschappelijke vraagstukken steeds complexer worden en vertrouwen in de overheid onder druk staat, rijst de vraag hoe de overheid effectief kan blijven zonder vervreemding van de samenleving. Hoe zorg je ervoor dat beleid en uitvoering niet langs mensen heen gaan? Hoe breng je overheid en burger dichter bij elkaar, zodat vertrouwen kan groeien?
In het boek Stuurloos van journalist Kustaw Bessems wordt zichtbaar hoe publieke instituties soms grip lijken te verliezen op maatschappelijke ontwikkelingen. Tegelijkertijd zijn er overal in het land publieke professionals die juist proberen wél koers te houden – door te luisteren, samen te werken en ruimte te maken voor andere perspectieven.
PONT boekenclub: Van Stuurloos naar Stuurkracht
Naar aanleiding van het boek Stuurloos en het PONT-evenement ‘Van Stuurloos naar Stuurkracht’ waar de rol van ontwerpkracht in het versterken van bestuurlijke stuurkracht centraal stond, organiseerde PONT een boekenclub rond deze thematiek. Onder leiding van dr. Georgina Kuipers onderzocht een diverse groep publieke professionals en ontwerpers wat het vraagt van een overheid om écht samenlevingsgericht te werken.
In dit stuk blikt Georgina Kuipers terug op de gesprekken en inzichten uit de boekenclub. Ze nodigt je uit om mee te denken en je te laten verwonderen door wat er mogelijk wordt als we stuurkracht zoeken in verbinding met de samenleving.
Op de leeslijst
Samen met de 20 ontwerpers, ambtenaren en andere professionals, dook Georgina vier boeken in. Ieder met een eigen perspectief op de situatie, waar vanuit verschillende analyses, invalshoeken en oplossingsrichtingen worden geïntroduceerd. Wil je je verdiepen in dit vraagstuk? Dan is dit de leeslijst om erbij te pakken.
De Beleidsbubbel door Marije van den Berg
De zoektocht naar stuurkracht kan beginnen door liefdevol de beleidsbubbel door te prikken, zo stelt Marije van den Berg in haar boek De Beleidsbubbel. In het boek beschrijft ze dat de neiging bij falend beleid al gauw is om méér beleid te maken. Maar is dat een weg naar vooruitgang? Volgens haar analyse moet veel van het bestaande beleidsproces anders; de overheid kan een stuk meer vanuit de ‘afnemers’ van het beleid werken. De overheid zou vooral meer vanuit de gemeenschap moeten redeneren.
Vragen om mee te nemen tijdens het lezen:
Hoe kan je manieren organiseren om te Ontmoeten – wie is de gemeenschap van jouw werkterrein en hoe betrek je die? En hoe kan je Ontrommelen – vanuit welke logica(‘s) is jouw werk georganiseerd en kan dat ook anders?
Vormgeven aan schadebeleid door Georgina Kuipers e.a.
Als een overheidsorganisatie een hersteltraject moet opzetten, loopt ze tegen allerlei dilemma’s aan. Hoe ga je vertrouwenwekkend mogelijk om met mensen in kwetsbare posities? In het essay Vormgeven aan schadebeleid presenteren Georgina Kuipers e.a. een zestal principes om in je werk in te bouwen. In de bijbehorende podcast lichten Georgina en Arjan Dikmans – programmadirecteur bij de Belastingdienst – toe hoe zij de principes hebben ingezet in het schadebeleid voor de ‘Fraude Signalering Voorziening’ van de Belastingdienst: een computersysteem waarin 270.000 mensen stonden geregistreerd, zonder dat zij wisten dat de Belastingdienst hen ergens van verdacht.
Vragen om mee te nemen tijdens het lezen:
Wat zijn voor jou de basisprincipes waar de overheid zich aan moet houden? Hoe zou een gespreksinstrument er binnen jouw werk uitzien en hoe kan je daar zulke principes in opnemen?
Stuurloos als spiegel door Gustaw Bessems
Hoe werken we toe naar een overheid die er voor haar burgers is, in plaats van andersom? In zijn boek Stuurloos bundelt Kustaw Bessems zijn lessen uit vele jaren journalistiek onderzoek naar het openbaar bestuur. In het bijzonder verwijst hij naar de vele gesprekken die hij voerde voor de gelijknamige podcastserie. Zijn analyse legt veel pijnlijke tekortkomingen in het Nederlandse openbaar bestuur bloot. Hij stelt ook voorzichtig wat verbetersuggesties op: meer tegenspraak, meer traagheid, en vaker niets doen als overheid.
Vragen om mee te nemen tijdens het lezen:
Hoe kan je ruimte maken voor traagheid en bedachtzaamheid? Wanneer is het juist beter om niets te doen en de samenleving (weer) aan het woord te laten?
Seeing Like A State
In Nederland zijn we dol op het idee dat we de samenleving kunnen vormgeven en sturen – soms bijna alsof het vanzelfsprekend of onvermijdelijk is. Maar die drang tot maakbaarheid brengt risico’s met zich mee. James C. Scott waarschuwt in zijn boek Seeing Like A State voor de goede bedoelingen om de wereld beter te willen maken. De macht van de staat kan soms vergaand ingrijpen in de levens van burgers en zo bovendien de wereld blijvend – in negatieve zin – veranderen.
Vragen om mee te nemen tijdens het lezen:
Hoe organiseer jij een iteratieve aanpak in jouw werk? Hoe ga je om met verrassingen, en menselijke vernuftigheid om op onbedoelde wijze met regels en structuren om te gaan?
Eerste stappen naar een overheid dichterbij de samenleving | onze lessen:
Tijdens de laatste sessie van de boekenclub stonden we stil bij de belangrijkste inzichten die in de afgelopen maanden zijn ontstaan. Niet alleen uit de gelezen boeken, maar juist ook uit de scherpe, eerlijke en soms ongemakkelijke gesprekken die we samen voerden. Wat hebben we geleerd over stuurkracht in een tijd van complexiteit en wantrouwen? Welke lessen nemen we mee voor een overheid die dichter bij de samenleving wil staan?
De volgende inzichten bieden concrete aanknopingspunten voor die gezamenlijke zoektocht – naar een overheid die wendbaar is, maar ook rechtvaardig en verbonden.
‘Als je dingen gaat versimpelen, dan verdwijnt een gedeelte van de werkelijkheid en vallen mensen buiten de boot.’
Les 1: Beleid in beweging: sturen in plaats van beheersen
Beleid is als het sturen van een scheepje over de golven van de werkelijkheid. Die werkelijkheid is complex, voortdurend in beweging en laat zich niet vangen door modellen en procedures. Goed beleid probeert niet het begrip van die realiteit te versimpelen of reduceren, maar stuurt op basis van principes en waarden. Dat betekent dat je ingewikkelde keuzes moet maken op basis van die principes en dat je die afwegingen goed moet uitleggen. Het scheepje dient bovendien steeds te worden bijgestuurd, want golven van de werkelijkheid maken het onmogelijk om een rechte koers strak te blijven volgen. Beleid vraagt om continue aanpassing en afstemming, en is dus nooit af: het zou wat meer over het proces dan over het resultaat moeten gaan.
Les 2: Leren van goede voorbeelden van stuurkracht
De belangrijkste les was dat we van goede verhalen kunnen en moeten leren. We troffen vooral voorbeelden aan van ‘buitenboordmotoren’ die ondanks bestaande systemen toch werken aan stuurkracht. Buitengewone Zaken Blauw, organisatieonderdeel van de Belastingdienst, maakte overwegingen expliciet en gaf zo inzicht in bijna onmogelijke keuzes tussen principes. Michelle van Tongerloo doorbreekt als straatarts vaste patronen en staat voor de gemeenschap. De gemeente Peel en Maas bouwt bewust ruimte in om naar haar inwoners te luisteren en accepteert het als door zelfsturing dingen misgaan.
‘Ervaringen kan je niet overdragen, maar je kan wel anekdotes delen zodat het meer een belevenis wordt. Eigenlijk wil je het zelf meemaken, maar dat kan niet altijd, en verhalen sluiten bij die wereld aan.’
Dat kunnen dus ook fictieve verhalen zijn: een bijzondere blik op maakbaarheidsdenken kom je bijvoorbeeld tegen in de series Paradise (Hulu) of Clarkson’s Farm (Amazon Prime, in het bijzonder seizoen 3 over farming the unfarmed).
Les 3: Hoe passen we stuurkracht toe?
We kwamen samen tot een vijftal handvatten om stuurkracht concreet toe te passen in ons werk.
1. Iteratief werken houdt de koers wendbaar (of ‘flexibel’)
Wanneer je beleid maakt in kleine stapjes, bouw je ruimte om te kijken wat werkt, en kan je stappen terug zetten. Je bouwt ruimte in om de koers te wijzigen. Hoe doe je dat? Zet een stip op de horizon, en onderzoek hoeveel stappen er kunnen zitten om daar te komen. Begin bij het eerste kleine stapje, en houd het effect bij per stap.
‘Kleine stapjes. Kijken of het werkt. Terug kunnen keren als het niet werkt. Koers kunnen aanpassen.’
2. Organiseer ontmoetingen
Als je met andere mensen spreekt, kan duidelijk worden waar beleid ingewikkeld in elkaar zit. Hoe doe je dat? Vraag eens aan je buurvrouw of oom hoe zij naar jouw werk kijken. Hoe zien zij de oplossing die jij hebt bedacht?
‘Ga naar de plek waar mensen zitten, regel een bankje, nodig mensen uit om naast je te zitten.’
3. Kijk kritisch naar de bedoeling
Beleid wordt vaak gebaseerd op prestaties, maar dat slaat de bedoeling van je maatschappelijke werk plat. Onderzoek of het goed doen wel hetzelfde is als het goede doen. Hoe doe je dat? Werk zoveel mogelijk via kwalitatieve uitgangspunten in plaats van makkelijk meetbare indicatoren.
‘We tellen bijvoorbeeld niet de leefbaarheid van huizen, alleen hoeveel er staan.’
4. Stoppen is soms heel belangrijk
Het is goed om niet altijd nieuw beleid te bedenken en toe te voegen, maar ook bewust beleid af te bouwen en te eindigen. Hoe doe je dat? Gebruik de logica van een stoplicht: in principe staat die van het openbaar bestuur altijd op oranje. Bij alle nieuwe dingen die je bedenkt, is het dus waakzaam om te kijken wat je (tegelijkertijd) beëindigt.
‘Stoppen is soms heel belangrijk. Misschien moet het licht van het openbaar bestuur wel altijd oranje zijn?’
5. Neem de tijd
Centraal in stuurkracht staat de tijd nemen om dit allemaal te kunnen organiseren. Gun jezelf de ruimte om beter aan te sluiten bij de samenleving, door bewust te vertragen en te reflecteren. Hoe doe je dat? Maak gebruik van kleine disrupties. Je collega’s bijvoorbeeld vertellen ‘daar zijn we nog niet in het proces’, of agenda’s te blokken om vaste reflectietijd te creëren.
‘Daar zijn we nog niet in het proces.’
Les 4: Waarschuwing – valkuil
Ben je een Normaalboom aan het planten?
De mens staat niet op zich, maar is onderdeel van een groter (eco)systeem – een werkelijkheid die zich niet laat vangen of sturen. Dat vraagt om het besef dat niet alles maakbaar is, en om de moed die tragiek te omarmen. Ook ambtenaren moeten zich bewust zijn van hun macht, en die met bescheidenheid hanteren.
Zoals Scott beschrijft, ontstaat er gevaar wanneer de overheid de werkelijkheid te strak probeert te ordenen. Wat begint als overzicht en controle, kan uitmonden in een systeem waarin alleen nog ruimte is voor wat ‘normaal’ is – alsof een rijk, divers bos wordt teruggesnoeid en een keurige rij ‘normaalbomen’ wordt geplant. Als je niet oplet, gaat de werkelijkheid zich voegen naar het model in plaats van andersom.
Daarom is het belangrijk om breder te kijken naar wat kwaliteit betekent: niet alleen financieel of meetbaar op de korte termijn, maar ook in duurzame samenhang en waarde op lange termijn. Kleine, doordachte stappen zijn daarbij krachtiger dan groots uitgerolde vernieuwing. Beheer en onderhoud verdienen hierin een steviger plek – als tegenwicht tegen de reflex van telkens iets nieuws willen ‘uitrollen’.
Wil jij ook aan de slag met je kennis over ontwerpende werken in de publieke sector?
Stel je eigen leerreis samen met ons rijke aanbod aan kennis en tools, of doe mee aan een van de evenementen van PONT of onze partners, je vindt ze allemaal in onze agenda. Wil je op de hoogte gehouden worden van nieuw leeraanbod, evenementen, artikelen en meer? Meld je dan aan voor onze maandelijkse nieuwsbrief.