The crisis is not outside of us. It’s in us. Thought is the process we should pay attention to.

David Bohm

Een ander perspectief op samenwerken

Tijdens boekenclub ‘Onderzoekend Samenwerken’ – die werd geleid door Suzanne Leclaire-Noteborn, oprichter van The Curiosophy Collective – verkenden we onderzoekend samenwerken vanuit literatuur, een podcast, een documentaire en beeldende kunst.  Suzanne bracht haar ervaring als bestuurder en coach in, en deelde haar visie op wat het betekent om onderzoekend te zijn in samenwerking. De kern van haar benadering: als wij ons onderzoekend vermogen gericht in werking stellen, kunnen we voorbij de overtuigingen en oordelen bewegen die ten grondslag liggen aan de vraagstukken waarin we vastzitten. We zoeken de antwoorden op problemen vaak buiten onszelf. ‘Maar wat nou als de ware ingewikkeldheid zich afspeelt in en tussen mensen? En de weg naar betere oplossingen niet buiten ons, maar in onszelf te vinden is?’, vraagt Suzanne. 

De ware complexiteit schuilt vaak in de interactie tussen mensen met verschillende perspectieven. Door die interactie met nieuwsgierigheid te benaderen, kunnen we nieuwe inzichten ontdekken en voorbij gebaande paden denken. In de boekenclub maakten bestuurders, ontwerpers, projectleiders en andere professionals kennis met deze grondbeginselen.

In dit artikel delen we de belangrijkste inzichten uit de boekenclub: lessen die zowel praktisch als filosofisch zijn. Hoe creëren we ruimte om écht te luisteren, zonder meteen oplossingen aan te dragen? Hoe onderzoeken we gezamenlijk vraagstukken zonder vast te lopen in onze eigen overtuigingen? Deze vragen vormen de kern van onderzoekend samenwerken, en de inzichten die we opdeden bieden concrete handvatten voor het aanpakken van de complexe vraagstukken van vandaag. 

‘Omdat niet het antwoord, maar de vraag ons zal leren.’ – Suzanne Leclaire-Noteborn

Hoe zet je je onderzoekend vermogen in?

Maar hoe doe je dat nou? Je onderzoekend vermogen inzetten in samenwerking in complexe vragen?

Deze vraag stond gedurende vier avonden centraal. Beginnend met de vraag waar ‘onderzoekend zijn’ een antwoord op biedt. Tijdens de avonden namen de deelnemers een deep dive in praktische toepasbare sleutels van onderzoekend samenwerken. Elke keer met een boek of andere bron als ingang.

Tijdens de vijfde avond – een speciale editie met veertig deelnemers – liet Suzanne de deelnemers ervaren hoe onze nieuwsgierigheid en onderzoekend zijn het antwoord kan zijn op conflict en trauma in de wereld. En hoe elke (onderzoekende) ontmoeting een kans biedt de wereld te creëren waarin jij wilt leven. 

De magie die wij in de boekenclub ‘onderzoekend samenwerken’ met de waanzinnig inspirerende Suzanne Leclaire-Noteborn beleefden, gun ik iedereen. Op zoek gaan naar je eigen onderzoekende houding, struikelen over je aannames, naar binnen en naar buiten tegelijk luisteren en als een rijker mens weer naar buiten komen.

Joost Bos – deelnemer Boekenclub, designer

 

Op de lees-, kijk-, en luisterlijst

Samen met 40 bestuurders, ontwerpers, ambtenaren en andere professionals dook Suzanne een boek, een kunstwerk, een podcast en een documentaire in. Elk met een eigen accent uit de philosophy of curiosity, waar Suzanne haar initiatief Curiosophy op baseert. Wil je je ook verdiepen in de praktijk van onderzoekend leven en leiderschap? Ga zelf aan de slag met deze lijst.

Onderzoekend leven en leiderschap

Bron: Over Dialoog van David Bohm  

Onderzoekend leven en leiderschap – ofwel Curiosophy, the philosophy of curiosity – bouwt voort op de wijsheid van vele voorgangers. Een van de belangrijkste is David Bohm (1917–1992). Bohm was een Amerikaanse natuurkundige en filosoof, vooral bekend om zijn vernieuwende ideeën over kwantumfysica en zijn zoektocht naar een dieper begrip van werkelijkheid en bewustzijn. 

Hij liet ons zien hoe ons denken verloopt als een systeem van gedachten, aannames en automatische reacties, in plaats van als helder waarnemen van wat is. Dat lijkt logisch, maar het schept een illusie van scheiding – terwijl de werkelijkheid zelf een ononderbroken geheel is. Hij noemt dat ‘the implicate order’.

Oefening: Betrap jezelf vandaag eens op een sterke overtuiging over iets. Schrijf deze op. Verzamel naast die overtuigingen drie heel andere gedachtegangen die ook waar zouden kunnen zijn (als je reflexmatige ‘waarheid’ je niet in de weg zou zitten). Schrijf deze ook op.

Bewegen naar niet weten

Bron: een kunstwerk naar keuze

We zien altijd slechts deel van het geheel. De onderzoekende geest is zich bewust dat zijn/ haar eigen weten of waarheid van wat zich in de realiteit afspeelt, eigenlijk een persoonsgebonden perspectief is. En zijn/ haar reactie op die realiteit dus ook…
De onderzoekende geest leunt niet op het eigen (denken te) weten, maar ziet dat er meer nodig is om tot wijsheid te komen. De kwaliteit van meer gaan zien kunnen we ontwikkelen. Bijvoorbeeld door bewust de houding te kiezen van ‘niet-weten’, van verwondering. Op deze wijze wordt je vanzelf nieuwsgierig naar wat de ander ziet, die kijkt naar hetzelfde. Hoe meer verschillen, hoe groter de wijsheid.

Oefening: Kijk eens naar dit werk en schrijf in stilte op wat je opvalt. Doe dit bij voorkeur samen met tenminste vijf anderen. Geef nu om de beurt antwoord op de vraag: ‘Wat valt je op in dit werk?’ Bespreek nadien: wat is voor mij veranderd na deze ronde t.o.v. dat wat ik in eerste instantie opschreef?

afbeelding: spiegel interventie door Jantine Hos en Suzanne Leclaire (foto door Dik Nicolaï)

Voorwaarts vragen

Bron: Ask it Forward #38, podcast gesprek met Hans van den Berg

Gezien ons denken gebaseerd is op de vragen die we stellen, kan het veranderen van onze vragen onze resultaten drastisch veranderen. Helaas wordt onze praktijk vaak geleid door vragen die geworteld zijn in reactiviteit, wantrouwen en schaarste. Zoals: ‘wat is het probleem en hoe reageren we daarop?’ of ‘wie is onze concurrentie?’ Deze vragen onthullen slechts een smal stuk van de werkelijkheid. We verkleinen de werkelijkheid als het ware. Het creëren van een toekomst van mogelijkheden, vereist het tegenovergestelde.

Een voorwaartse vraag is een vraag die een beweging veroorzaakt of iets aan het licht brengt wat daarvoor verborgen was. Luister eens naar deze podcast aflevering uit de serie Ask it Forward en ga op zoek naar de vragen die een voorwaartse beweging bij Hans van den Berg (CEO Tata Steel) op gang brengen. Onderzoek hoe ze worden gesteld (toon, houding) en wat ze kenmerkt (inhoudelijk)?

Luister hier naar het gesprek van Suzanne met Hans van den Berg.

Oefening: Luister eens aandachtig naar de vragen die jij in jouw praktijk stelt de komende tijd. En neem waar welke beweging bij de ander ze op gang brengen. Voorwaarts (tot nieuw inzicht komend, verrijkt, verrast) of achterwaarts (verdediging, sterker staan op eigen standpunt o.a.)?

Van oordeel naar onderzoek

Bron: White Right: Meeting the Enemy, Deejah Khan

De vraag met de grootste impact op een wereld in verbinding, is de onderzoekende vraag aan diegene op wie jij jouw oordeel richt. Dit begint met het bewust worden van je eigen oordeel en het onderzoeken van de behoefte of waarde die onder jouw oordeel geraakt wordt. Want elk oordeel is een ongelukkig verpakte behoefte, zo leerde Marshall Rosenberg ons.

Kijk eens naar Deejah Khan in deze documentaire. En naar hoe zij blijft onderzoeken ten overstaan van mensen die verantwoordelijk zouden kunnen worden gehouden voor de pijn die zij en haar familieleden leden. 

Klik hier om de documentaire te bekijken.

Oefening
Zoek de komende tijd eens iemand op over wie/wiens gedrag jij stevig oordeelt. En stel jezelf (om te beginnen) de vraag: welke waarde of behoefte van mij wordt hier geraakt?

 

Onderzoekend Samenwerken in de praktijk

Wat zijn de belangrijkste lessen uit de literatuur, kunst, podcasts en documentaire? We blikken terug op de sessies en delen de meest waardevolle perspectieven die je in je eigen werk kan meenemen.

Sessie 1: Onderzoekend leven en leiderschap

Bron: Over Dialoog van David Bohm

Voordat we naar het hoe gingen, moesten we eerst het waarom begrijpen. Tijdens de eerste avond van de Boekenclub nam Suzanne de deelnemers met een persoonlijk verhaal mee naar de diepere drijfveer achter de praktijk van onderzoekend leven en leiderschap. Hoewel ze met haar eigen verhaal begon, maakten rake oefeningen voor de groep al snel helder op welke onbewuste, menselijke eigenaardigheden deze levensfilosofie een antwoord bood.

Via het boek Over dialoog van David Bohm verkenden we de basis van ‘onderzoekend zijn’. David Bohm (1917–1992) was een Amerikaanse natuurkundige en filosoof, vooral bekend om zijn vernieuwende ideeën over kwantumfysica en zijn zoektocht naar een dieper begrip van werkelijkheid en bewustzijn.

Hij liet ons zien hoe de meeste menselijke problemen voortkomen uit ons gefragmenteerde denken. We verdelen de wereld in categorieën: ik en de ander, jouw land/mijn land, goed en fout, succes en mislukking. Dat lijkt logisch, maar het schept een illusie van scheiding, terwijl de werkelijkheid zelf een ononderbroken geheel is. Hij noemt dat ‘the implicate order’.

Bohm belicht hoe ons denken verloopt als een systeem van gedachten, aannames en automatische reflexen en reacties, in plaats van als helder waarnemen van wat is. En hoe we vervolgens dat systeem volgen. In de laatste fase van zijn leven richtte hij zich op dialoog, als waarachtige en effectieve poging om meer zicht te krijgen op een groter geheel, en om in dialoog tot collectieve wijsheid te komen. Hiervoor moeten we ons (oude) denken en voelen onder de loep nemen.

Suzanne nam ons mee in de uitgangspunten van dialoog en wees ons erop dat wat we in de praktijk doen weinig met dialoog te maken heeft. Daar vieren discussie en debat – ofwel winnen/verliezen en elkaar aftroeven met ons eigen gelijk – hoogtij. Dialoog is een gezamenlijk onderzoek naar een vraag, waarin we de aannames onder ons denken onderzoeken. Door ons eigen denken in het gesprek onder de loep te nemen, verruimen we onze wijsheid en ontstaat er ruimte voor collectief handelingsperspectief.

 

Sessie 2: Beweeg naar niet weten

Bron: een zelf meegebracht kunstwerk of een foto daarvan

We worden allemaal nieuwsgierig geboren, maar die nieuwsgierigheid werd er doorgaans al snel uitgewerkt in onze opvoeding, ons onderwijs en onze organisaties. Spreekwoorden als ‘wie het weet mag het zeggen’ en ‘wie vraagt wordt overgeslagen’ zeggen genoeg over hoe we in onze cultuur nieuwsgierigheid waarderen. Tijdens deze avond liet Suzanne de groep het aloude filosofische uitgangspunt zelf ervaren: kennis is macht, maar het besef van wat je niet weet leidt tot wijsheid. En die wijsheid hebben we nodig voor de complexiteit van die tijd. Om verbinding en vooruitgang te realiseren, moeten we leunen op andere bronnen dan ons ‘weten’. Dat begint bij leren hoe je de positie van ‘niet-weten’ in jezelf opzoekt.

De deelnemers hadden een eigen kunstwerk meegenomen (of een beeld daarvan) dat hen raakte. Met hun kunst als bron werkten we deze avond aan een vraagstuk via een andere ingang dan kennis en ratio alleen. Gaandeweg werd helder waarom het nodig was om ons ‘zeker weten’ in twijfel te trekken, en hoe constructief niet-weten kon zijn.

Niet alles is bereikt dat op de agenda stond, maar oh zo veel meer.

Lutz Mischke - docent en actieonderzoeker, deelnemer Boekenclub

Sessie 3: De kunst van vragen in plaats van opdragen

Bron: Podcast Ask it Forward #38 met Hans van den Berg (CEO Tata Steel) 

Stel je zou een beter antwoord op je meest complexe probleem kunnen genereren door het stellen van die ene vraag. Bij welke vraag begin je dan?

We leren allerlei scripts voor het oplossen van problemen. Doorgaans richten we ons op ‘oplossen’, ver voordat we tot de bron zijn doorgedrongen. Vragen stellen wordt tijdelijk getolereerd, maar vaak voordat we goed en wel doorhebben op welke vraag we een antwoord zoeken, moet er tot een besluitvorming worden overgegaan. We maken actieplannen en proberen een complex probleem te fixen met stappen van A naar B naar C. En ondertussen dient zich op een andere plek in de organisatie een nieuw probleem aan. Althans, dat denken we. Maar ongezien is het wederom een symptoom van dezelfde diepere oorzaak, die aan de voet stond van het eerdere probleem: onze onbewuste, collectieve overtuiging. 

Vragen op een manier die ons naar de bron van ons denken brengt, is niet vanzelfsprekend. Doorgaans zijn onze vragen geworteld in reactiviteit en schaarste. Voorwaarts vragen is een manier van vragen waarin we doorzoeken naar de waarden achter de antwoorden. En inzicht krijgen in hoe een werkelijk gewenste toekomst eruit zou kunnen zien. 

Voorafgaand aan deze avond luisteren we een aflevering uit de podcast Ask it Forward van Suzanne. Drie jaar lang deed ze ‘levend onderzoek’ naar de vraag: ‘hoe op zo’n manier te vragen en luisteren, dat je samen in korte tijd een voorwaartse beweging maakt.’

We analyseren aflevering #38 met Hans van den Berg, CEO van Tata Steel, en oefenen met de houding die nodig is om overtuigingen in beweging te krijgen.

Alle vier de avonden waren extreem leerzaam en inspirerend, maar deze avond confronteerde mij het meest. Met vragen durven stellen waarop je het antwoord echt niet weet en je tegelijk openstellen voor het antwoord, ook al staat het je niet aan. Ik werd doordrongen van het feit dat ik sterk geformatteerd ben op 'tell' ipv 'ask'.

anonieme deelnemer van de boekenclub

Sessie 4: De route van oordeel naar onderzoek 

Bron: Documentaire White Right: Meeting the Enemy van Deeyah Khan

‘Ieder oordeel is een tragische uitdrukking van een onvervulde behoefte’, leerde Suzanne ons deze avond. Ze nam ons mee naar de kern van geweldloze communicatie, naar Marshall Rosenberg. Vaak herkennen we ons eigen oordeel niet, laat staan dat we het vervolgens kunnen zien als een verpakte behoefte. Daardoor zijn we niet in staat contact te maken met de oude behoefte die nog in ons leeft. En blijft de bron van polariteit en conflict bestaan.

Onderzoekende leiders herkennen oordeel als een plek waar iets is blijven liggen. In plaats van het oordeel te volgen, onderzoeken ze onderliggende behoefte. Met als vergaand alternatief op het oordeel: de voorwaartse, verbindende vraag. 

In avond 4 en 5 oefenden we met wat Suzanne ‘het hart van onderzoekend leiderschap’ noemt: het buigen van je oordeel naar onderzoek, met de documentaire White Right: Meeting the Enemy als bron. Filmmaker Deeyah Khan is een inspirerend voorbeeld van iemand die van haar oordeel een onderzoek weet te maken. De manier waarop ze dat doet belichaamt de beweging die wij allemaal kunnen maken: van reageren naar responderen. 

Tijdens de laatste avond werkten we met ‘echt oordeel’ in het moment. Confronterend en heel leerzaam. Zeker wanneer werd uitgelegd hoe je vanuit een oordeel naar een vraag kunnen komen. ‘De kern van de helende beweging die de wereld nodig heeft en die we in elk moment kunnen maken’, stelt Suzanne.

Vanuit veiligheid, openheid, humor en zachtheid, opereerde Suzanne met haar kennis op het scherpst van de snede. Met chirurgische precisie ontrafelde ze met ons hoe we vastlopen en wat er nodig is om samen vooruit te komen.

Yoeri Horvát, toezichthouder Waterveiligheid, deelnemer Boekenclub

Wil jij aan de slag met een ontwerpende aanpak in de publieke sector?

Verrijk je ontwerpende samenwerking met onze kennis en tools, of doe mee aan een van de evenementen van PONT of onze partners, je vindt ze allemaal in onze agenda.  Wil je op de hoogte gehouden worden van nieuw leeraanbod, evenementen, artikelen en meer? Meld je dan aan voor onze maandelijkse nieuwsbrief en LinkedIn.

Wil je meer leren over onderzoekend leven en leiderschap? Of ben je nieuw in deze materie en nieuwsgierig geworden? Kijk op www.thecuriosophycollective.com en suzanneleclaire.com voor meer informatie voor jou of je organisatie. Of schrijf je meteen in voor een van de masterclasses in het nieuwe jaar. Zie de website voor meer informatie.