Activisme in Maatschappelijke Transities

In deze verkenning nemen we activisme als fenomeen binnen publieke organisaties onder de loep. Ontwerpers kunnen een waardevolle rol spelen in het blootleggen van systeemfalen – het moment waarop bestaande praktijken niet langer functioneren – en het verbeelden van nieuwe perspectieven voor heden en toekomst. Maar hoe verhouden ambtenaren zich tot deze activistische impulsen? Is het mogelijk om tegelijkertijd loyaal én activistisch te zijn? Vormen die twee houdingen een tegenstelling, of kunnen ze elkaar juist versterken?

Het klassieke ambtelijke adagium luidt: intern maximaal kritisch, extern maximaal loyaal. Maar wat betekent dat als het systeem aantoonbaar faalt en loyale tegenspraak geen verandering teweegbrengt?

Ontwerpers die binnen overheidsorganisaties opereren, bevinden zich vaak direct in deze spagaat. Juist omdat zij aan de randen van het systeem beginnen, raken zij al snel aan de kern van de spanning. Kunnen we actief ruimte creëren voor deze moedige positie – een ‘dappere ruimte’ waarin het gesprek over activisme gevoerd mag worden?

In de boekenclub Activisme in Maatschappelijke Transities onderzoeken we deze puzzel. Is het een dilemma dat opgelost moet worden, of kunnen we leren leven met de paradox?

Voor wie?

Deze boekenclub is bedoeld voor publieke professionals en social designers die deze worsteling aan de lijve ondervinden. We delen inzichten en onderzoeken hoe we geleerde lessen kunnen toepassen. De sessies faciliteren een gezamenlijke zoektocht, waar niemand een monopolie op de waarheid heeft.

Tijdens de vier sessies hebben deelnemers zich verdiept in en gesproken over

  • De maatschappelijke discussies over ambtelijk activisme 
  • Een geschakeerd ambtelijk rolbesef en positionering
  • Genuanceerde blik op voordelen en gevaren van activisme binnen publieke organisaties

Wie is Rik Braams

Rik heeft als ambtenaar bij het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat een promotieonderzoek gedaan bij het Copernicus Instituut van de Universiteit Utrecht. Zijn onderzoek gaat over de rol van ambtenaren bij de grote maatschappelijke transities. Hij combineert kennis vanuit de transitiewetenschap en bestuurskunde met zijn ervaring als ambtenaar. Hij werkt als zelfstandig adviseur en als onderzoeker bij de Hogeschool Utrecht in het lectoraat Netwerken voor Transities. 

Sessie 1 – The ethics of dissent 

We leggen een bestuurskundige basis onder het fenomeen ambtelijk activisme en lezen een aantal casuïstiek besprekingen uit de VS. Dit koppelen aan een knipselmap met Nederlandse krantenartikelen over de discussie van afgelopen jaren – aangezwengeld door Gijs Diercks. 

Te lezen vooraf: aantal hoofdstukken van O’Leary (2020) The Ethics of Dissent en knipselmap met krantenartikelen.

Sessie 2 – Volhouden bij systeemfalen

We bespreken de film Spotlight. De film gaat over een waargebeurd verhaal hoe een groepje binnen de Boston Globe een schandaal aan het licht brengt en de druk waaronder de dit doen.

Te kijken vooraf: film Spotlight (2015)

Sessie 3 – Meervoudige loyaliteiten

Het mooiste vak – waar anders kan je redelijke neutraal, redelijk analytisch en redelijk rationeel nadenken over conflicterende publieke waarden en belangen. En als er zaken echt fout gaan, en optimaliseren niet meer werkt, dan moet er nagedacht worden over fundamentelere veranderingen. Noem me een andere actor die transitie op deze manier voor twintig/ dertig jaar kan begeleiden? 

Te lezen vooraf: Diercks et al. (2025) Ambtelijk activisme: duiding, legitimering en agenda voor de toekomst. Mogelijk een onderzoeksverslag van een social designer. Luisteren vooraf: podcast Uit de School – NSOB, aflevering 19 Ambtenaren als Activisten met Karlijn Slegers en Henk den Uijl. 

Sessie 4 – Ruimte voor ruimte

Wat zijn alternatieven voor het huidige disfunctionele? Hoe is het om daar aan te gaan werken? Hoe vind je daar ruimte voor en bespreek je dit met collega’s die dit maar normatief vinden? We lezen het nieuwe boek van historicus en filosoof Krznaric die rode lijnen door de geschiedenis markeert waarop alternatieven gegrond kunnen worden.

Te lezen vooraf: aantal hoofdstukken van Krznaric (2024) Geschiedenis voor morgen